Τι εστί «κοινωνικός φιλελευθερισμός»
Ο «κοινωνικός φιλελευθερισμός», για τον οποίο γίνεται λόγος τον τελευταίο καιρό, αποτελεί τη βάση των περισσότερων φιλελεύθερων ευρωπαϊκών κομμάτων καθώς και ενός σημαντικού τμήματος του Δημοκρατικού Κόμματος των ΗΠΑ.
Αναπτύσσεται στην Αγγλία κυρίως στα τέλη του 19ου-αρχές 20ού αιώνα ως μια αντίδραση ή επαναδιατύπωση των αρχών του κλασικού φιλελευθερισμού των αρχών του 19ου αιώνα. Εμβληματικές φυσιογνωμίες του κινήματος υπήρξαν οι Τ.Η.Green, L.Τ. Hobhouse και J. Hobson και (αργότερα) στην Αμερική ο John Dewey (του οποίου η σκέψη επηρέασε σημαντικά μεταξύ άλλων και τον Noam Chomsky). Τόσο ο «κλασικός» όσο και ο «κοινωνικός» φιλελευθερισμός θεωρούν πρωταρχική την έννοια της ελευθερίας. Ομως υπάρχει μια βασική διαφορά στον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύουν αυτή την έννοια.
Για τους κλασικούς φιλελεύθερους ελευθερία σημαίνει την απουσία καταναγκασμού (καταναγκασμός θεωρείται η συνειδητή παρέμβαση ατόμων με στόχο να παρεμποδίσουν κάποιον να υλοποιήσει τους στόχους του). Πρόκειται για τη λεγόμενη «αρνητική» έννοια της ελευθερίας. Για τους κοινωνικούς φιλελεύθερους η έννοια της ελευθερίας είναι πιο διευρυμένη και παραπέμπει στις δυνατότητες που έχει ένα άτομο να επιτύχει τους στόχους του. Αυτή είναι η λεγόμενη «θετική» ερμηνεία της ελευθερίας. Με άλλα λόγια, η «αρνητική» έννοια της ελευθερίας παρεπέμπει σε σχέσεις μεταξύ ανθρώπων ενώ η «θετική» στη δυνατότητα της υλοποίησης των στόχων/επιλογών του ατόμου.
Κράτος κοινωνικής ευημερίας
Ας πάρουμε την περίπτωση του Γιώργου που χρειάζεται να κάνει μια ακριβή χειρουργική επέμβαση στις ΗΠΑ. Ομως ο Γιώργος δεν έχει τους οικονομικούς πόρους που απαιτεί η πολυδάπανη αυτή εγχείρηση.
Για τους «κλασικούς» φιλελεύθερους ο Γιώργος είναι ελεύθερος, στον βαθμό που κανείς δεν τον εμποδίζει να πάει στις ΗΠΑ. Αντίθετα για τον οπαδό του «κοινωνικού φιλελευθερισμού» η ελευθερία του Γιώργου περιορίζεται από το γεγονός ότι δεν μπορεί να υλοποιήσει τους στόχους του, δηλαδή την επιλογή της μετάβασης στις ΗΠΑ.
Οπως γίνεται εύκολα κατανοητό, ο κοινωνικός φιλελευθερισμός έπαιξε σημαντικό ρόλο στην οικοδόμηση και νομιμοποίηση τους κράτους κοινωνικής ευημερίας. Η υλοποίηση της ελευθερίας, νοουμένης ως δυνατότητας εκπλήρωσης στόχων, απαιτούσε την ύπαρξη των οικονομικών και κοινωνικών πόρων που μόνο ένα κράτος κοινωνικής ευημερίας μπορούσε να διαθέσει. Το άτομο σύμφωνα με αυτή την αντίληψη θα μπορούσε να αναπτύξει τις πλήρεις δυνατότητές του με τη δημόσια ενίσχυση σε τομείς όπως η υγεία, η παιδεία κ.λπ.
Τις τελευταίες δεκαετίες ο κοινωνικός φιλελευθερισμός αντιμετώπισε την έντονη κριτική νεοφιλελεύθερων διανοητών όπως του Friedrich Hayek και του Milton Friedman.
Για τον Hayek ο επιθετικός προσδιορισμός «κοινωνικός» είναι μια «λέξη-νυφίτσα»:
«Οπως η νυφίτσα μπορεί να αδειάζει ένα αυγό χωρίς να αφήνει κανένα σημάδι, έτσι και τα λόγια-νυφίτσες μπορούν και αφαιρούν το περιεχόμενο από τις λέξεις που προσδιορίζουν χωρίς να αφήνουν σημάδια». Ο επιθετικός προσδιορισμός «κοινωνικός», σύμφωνα με τους νεοφιλελεύθερους διανοητές, αφαιρεί κάθε περιεχόμενο από το «φιλελευθερισμός»:
«Ο κλασικός φιλελεύθερος, γράφει ο Friedman, θεωρούσε την επέκταση της ελευθερίας ως τον πιο αποτελεσματικό τρόπο για την προώθηση της κοινωνικής ευημερίας και της ισότητας. Ο φιλελεύθερος του 20ού αιώνα θεωρεί αντίθετα την ευημερία και την ισότητα ως προϋπόθεση της ελευθερίας. Στο όνομα της ευημερίας και της ισότητας ο φιλελεύθερος του 20ού αιώνα ευνοεί την επανεμφάνιση της πολιτικής του κρατικού παρεμβατισμού και του πατερναλισμού, εναντίον της οποίας πολέμησαν οι κλασικοί φιλελεύθεροι».
Κληρονομιά στον σοσιαλισμό
Επιπλέον, σύμφωνα με τον Hayek, ο «κοινωνικός φιλελευθερισμός» με τη νέα διευρυμένη έννοια της ελευθερίας, προετοίμασε τον δρόμο για την ηγεμονία των σοσιαλιστικών ιδεών και κομμάτων:
«Το αίτημα για μια νέα ελευθερία, γράφει ο Hayek, στην ουσία δεν ήταν παρά ένα νέο όνομα για το παλιό αίτημα της ίσης κατανομής του πλούτου. Ομως δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η υπόσχεση μιας διευρυμένης ελευθερίας υπήρξε το ισχυρότερο όπλο της σοσιαλιστικής προπαγάνδας... και ήταν καθοριστική για την πρόσδεση ολοένα και περισσότερων φιλελεύθερων στο άρμα του σοσιαλισμού. Ο σοσιαλισμός υιοθετήθηκε από το μεγαλύτερο μέρος της διανόησης ως ο κληρονόμος της φιλελεύθερης παράδοσης».
Πάντως, αυτό που πρέπει να επισημανθεί είναι ότι στον φιλελεύθερο χώρο οι ιδεολογικές διαμάχες αφορούν κυρίως διαφορετικές ερμηνείες της έννοιας της ελευθερίας του ατόμου, η οποία παραμένει η πρωταρχική αξία. Απ' αυτή τη σκοπιά στο φιλοσοφικό επίπεδο τουλάχιστον ο φιλελευθερισμός διαφοροποιείται τόσο από τον σοσιαλισμό όσο και από τον συντηρητισμό, για τους οποίους η πρωταρχική έννοια είναι η συλλογικότητα (είτε το «κοινωνικό σύνολο» είτε η «κοινότητα» είτε το «έθνος»).
